PROLOOG
Fade in: geluiden van een bombardement; ontploffingen; geweervuur.
Fade in: licht - fade out: geluiden.
Vooraan op de scène staat Frau Weiss, handenwringend, voor de rest roerloos. Zij kijkt de zaal in. In een hoek van de scène zitten Käthe en Christl in elkaar gedoken, met de armen om elkaar heen. In een andere hoek zitten Mia en Anna naast elkaar op de grond, armen om hun knieën. Julia zit op een stoel in het midden van de scène met haar handen op haar oren. Ingrid zit op een andere stoel bij een laag tafeltje en speelt patience. Achter haar staat Hannah, over haar schouders naar de kaarten te kijken. Wanneer de geluiden zijn uitgestorven begint Hannah te ijsberen en komen alle actrices pas echt tot leven. Pas dan horen we Julia jammeren, Käthe en Christl snikken en Mia en Anna prevelend bidden.
INGRID (kijkt op) Het is voorbij, geloof ik.
KATHE Het gaat nooit meer voorbij.
JULIA (jammerend) Ik wil het niet horen! Ik wil het niet horen!
Ingrid staat op, neemt Julia's handen weg van haar oren en legt ze in haar schoot.
INGRID Het is voorbij, Julia.
CHRISTL Het gaat nooit meer voorbij.
JULIA Zijn ze dan al geweest?
INGRID Wie?
JULIA De Russen!
INGRID Nee.
JULIA Maar ze komen! Ze komen! Ze komen!
KATHE Doe haar asjeblief ophouden!
CHRISTL Over wie heeft ze het?
JULIA De Russen! Ze komen!
WEISS Wat moeten we doen?
MIA We moeten weg uit Berlijn!
ANNA Vluchten! Naar het westen!
MIA Naar de Amerikanen!
ANNA Ik wil niet in de handen van de Russen vallen!
JULIA Ze komen! Ze komen!
KATHE Doe haar asjeblief ophouden, Ingrid!
CHRISTL Ze maakt ons allemaal nog gek met dat eeuwige gejammer van haar!
INGRID Hou op, Julia!
JULIA De Russen! Ze komen! En ze verkrachten alle vrouwen! Ze verkrachten jong en oud, zonder onderscheid des persoons!
Ingrid slaat haar in het gezicht.
INGRID Hou op!
JULIA Grijsaards snijden ze de keel over, de Russen! En kleine kinderen gooien ze in het water, om te verdrinken! En ze komen! Ze komen! Ze komen!
Ingrid slaat haar nogmaals in het gezicht.
INGRID Hou op!
Julia begint nu stilletjes te jammeren.
WEISS Wat moeten we doen?
MIA Anna... We moeten weg uit Berlijn, Anna...
ANNA Ja Mia... We moeten vluchten. Naar het westen.
MIA Naar de Amerikanen, Anna.
ANNA Ik wil niet in de handen van de Russen vallen, Mia.
INGRID Vluchten is onmogelijk. De SS en de Gestapo zijn overal. Ze laten je nooit door. Verraders en deserteurs worden opgehangen. We kunnen alleen maar wachten.
KATHE Alleen maar wachten...?
CHRISTL ... op de Russen...?
WEISS Nee... Nee, dat bedoelde ik niet...
INGRID Wat bedoelde u dan wél, Frau Weiss?
WEISS We moeten iets doén, Ingrid... Niet alleen maar wachten... Afwachten... We moeten de tijd...
INGRID ... doden?
HANNAH (blijft staan) Stilzetten. (gaat door met ijsberen)
WEISS ... op één of andere manier zien door te brengen... door te komen...
KATHE Frau Weiss heeft gelijk. Anders worden we gek.
CHRISTL Je hebt gelijk, Käthe. Knettergek. Wij allemaal.
WEISS We hebben ons tijdens de afgelopen jaren toch ook altijd zien te redden...? Hé Käthe...? Christl...?
Als niemand reageert:
MIA Ja, dat is waar... Toen Brecht en Reinhardt en Zuckmayer en al die andere theatergoden Duitsland verlieten, pikten wij de open plaatsen in.
HANNAH (blijft staan) Dat was in '33... (gaat door met ijsberen)
MIA Wij zouden geen ontaarde kunst brengen! Wij zouden ons volksvriendelijk opstellen! Wij keken de andere kant op toen Erich Mühsam, de cabaretier, werd gelyncht in het concentratiekamp van Oranienburg!
HANNAH In '33...
MIA Wij sloten de ogen voor het feit dat Hans Otto, acteur en communist, werd doodgeslagen in een Berlijnse SA-barak!
HANNAH In '33...
MIA (springt op) O ja, wij hebben het altijd gered, Frau Weiss! (blijft haar indringend aankijken) Wij hebben ons vel altijd weten te redden!
ANNA (stil) Toen er geen mannen meer waren... ze zaten aan het front of ze waren gedood, gewond of krijgsgevangen gemaakt... toen er geen mannen meer waren, speelden we nog alleen vrouwenstukken... of vertolkten wij, jonge meisjes, de mannenrollen... (giechelt) De omgekeerde wereld... Vroeger mochten er geen vrouwen op het toneel en vulden jongetjes de vrouwenrollen in, en nu... nu...
WEISS (tot Mia) Je hoeft niet zo agressief te worden, Mia... We hebben toegevingen gedaan aan de nazi's, dat is juist... Maar zonder die toegevingen, zouden wij hier nu niet meer zijn... En heel die tijd hebben we ons in leven weten te houden... Is dat geen prestatie? We hebben ons door de oorlogsjaren gesleept en straks... straks is die verdomde oorlog voorbij, Mia, en dan... dan...
JULIA De Russen! Ze komen!
INGRID (tot Julia) Zwijg!
WEISS Toen de bombardementen op Berlijn begonnen, hebben we ons theatertje ondergebracht in deze schuilkelders... En heel die tijd hebben we ons in leven weten te houden met het spelen van theater... Heel die tijd hebben we gespeeld voor een publiék, Mia... Soms voor een heel klein publiek, dat is juist... Maar toch...
KATHE Straks kunnen we spelen voor de Russen, als ze komen.
CHRISTL Misschien zullen ze ons dan sparen...
HANNAH (blijft staan) En de Zoo is zo mooi in de zomer... (gaat door met ijsberen)
KATHE (tot Christl, over Hannah) Wat zegt ze, Christl?
CHRISTL Ik heb het niet goed verstaan, Käthe. Ik heb haar nooit goed verstaan.
JULIA De Russen komen!
INGRID Zwijg, Julia! Zwijg!
WEISS (kijkt naar Hannah, tot Mia) En we hebben niet àltijd, voor àlles de ogen gesloten, Mia...
MIA (kijkt naar Hannah, dan naar Frau Weiss) Bedoel je... Hannah?
WEISS Ja, die bedoel ik. We weten allemaal dat ze een joodse is. We hebben haar een andere naam gegeven en we hebben haar in ons midden laten onderduiken... Zonder ons, was zij er nu niet meer, Mia...
HANNAH (blijft staan - als in trance) Dag leuke winkels van Unter den Linden... Dag wandelingen langs de oevers van de Spree... Dag Kurfürstendamm, waar de mensen in de zomer tot een stuk in de nacht blijven drinken en praten... Dag drukke en gezellige Potzdammerplatz... En de Zoo is zo mooi in de zomer.
KATHE Wat zegt ze?
CHRISTL Dat de Zoo zo mooi is in de zomer.
HANNAH Maar de Berlijners hebben van de Zoo één grote moestuin gemaakt! En ze maken brandhout van de prachtige bomen van het prachtige Grünewald!
CHRISTL (tot Käthe) Ik heb haar nooit goed verstaan. Eén grote moestuin, stel je voor! Soms kan ze zo... zo verwarrend zijn, vind je niet?
HANNAH In het Hansakwartier staat geen huis meer overeind! En mijn vader heeft het gezien! Hij zag de verkoolde resten van de Gedächtniskirche! En de Kurfürstendamm is nog zo breed als in mijn herinnering, zei hij! De Kurfürstendamm is nog zo breed als in mijn herinnering, maar ik zie alleen nog puinhopen en ruïnes! Puinhopen en ruïnes! Puinhopen en ruïnes!
JULIA De Russen! Ze komen!
Ingrid gaat tot bij Hannah. Ze strijkt met haar hand over Hannah's gezicht, maar Hannah lijkt het niet te voelen en lijkt haar niet te zien.
INGRID Hannah...? (neemt haar gezicht en draait het zo dat ze Hannah in de ogen kan kijken) Hannah!
Hannah kijkt Ingrid strak aan, ontspant dan langzaam.
HANNAH Moeder...?
INGRID Ik ben je moeder niet, Hannah... Ik ben Ingrid...
HANNAH Ingrid... Natuurlijk... Mijn moeder is dood... Omdat mijn vader... het gezien heeft...
INGRID Wàt gezien heeft, Hannah?
JULIA De Russen! Ze komen!
INGRID Wàt gezien heeft, Hannah?
HANNAH Dit... Ons... Alles... (ze lijkt nu helemaal tot zichzelf gekomen, stapt kordaat op Frau Weiss toe) Frau Weiss?
WEISS Ja, Hannah?
HANNAH U vroeg zich af of we... of we niks konden doén? Om de tijd te doden? Om niet helemààl gek te worden?
WEISS Ja, Hannah.
HANNAH Waarom zouden we geen toneel spelen, Frau Weiss?
KATHE Ja! Voor de Russen!
JULIA Ze komen!
CHRISTL Als Sheherazade... Iedere nacht een ander verhaaltje... duizend en één nachten lang... en zo lang de verhaaltjes duren... word je niet onthoofd...
KATHE ... word je niet verkracht...
CHRISTL ... word je niet opgehangen...
INGRID Voor welk publiek zouden we spelen, Hannah? Er zijn geen toeschouwers meer in Berlijn!
ANNA Er zijn geen mannen meer...
INGRID Iedereen speelt een rol nu op een schouwtoneel zoals er nog nooit één is gezien! Een spektakelstuk, geregisseerd door Cecil B. De Mille, Hannah!
HANNAH Cecil B. De Mille... Nero en de Brand van Rome...
INGRID Een schouwtoneel dat zo groot is als de halve wereldbol, Hannah! De Wereld Brandt, deel 2! (lacht hysterisch)
MIA De mensen komen hier schuilen... Ze zijn bang... Ze verwachten al lang geen toneel meer van ons, Hannah...
HANNAH We zouden kunnen spelen... om heel even maar... de angst te vergeten... Om de tijd... stil te zetten... Voor hen... en voor ons...
MIA Vergeten, vergeten... Wij hebben de afgelopen jaren té veel vergeten, geloof ik... En het zijn al die gaten in ons geheugen die voor al deze ellende hebben gezorgd!
WEISS Ik vind dat toch geen slecht idee van Hannah... (tot de anderen) Wat denken jullie ervan?
JULIA De Russen! Ze komen!
INGRID (tot Julia) Hou toch je mond, mens!
HANNAH (neemt Mia bij de arm, met aandrang) We zouden kunnen spelen om de angst van vandaag te vergeten, Mia... Maar we zouden gisteren niet vergeten, o nee... We zouden het vooràl over gisteren hebben... en over morgen... en dat zich morgen niet mag herhalen wat zich gisteren heeft afgespeeld... wat wij vandaag spelen... om de angst van vandaag te vergeten...
KATHE (tot Christl) Begrijp jij daar nu iets van?
CHRISTL Nee, maar het klinkt wel aardig.
ANNA Maar wat zouden we dan spelen, Hannah? Welk stuk? En wie zal het regisseren? Berthold Brecht zit al lang in Amerika! Er zijn geen schrijvers en geen regisseurs meer in Berlijn! Er zijn nog alleen jongens van veertien die vechten tegen de Russen... En ouwe mannetjes die vechten tegen de Amerikanen...
HANNAH Ik zal het regisseren.
KATHE O ja?
WEISS Waarom zou een vrouw dat niet kunnen, Käthe? Ik heb al meer dan vijf jaar lang aan de leiding gestaan van dit gezelschap en ik ben toch ook een vrouw?
CHRISTL (over Käthe) Ze heeft het niet over vrouwen in het algemeen. Ze heeft het over Hannah.
HANNAH We zullen spelen hoe ik hier terecht gekomen ben... Bij jullie... Waarom dat zo moest zijn... Waarom wij allemààl... hiér terecht gekomen zijn.... En het stuk hoeft niet eens meer geschreven te worden... Het zit kant en klaar in mijn hoofd... Ik draag het al zo lang met me mee...
WEISS Mijn zegen heb je, Hannah. Dat weet je.
HANNAH Dan zult u mijn vader zijn, Frau Weiss. (tot Ingrid) En dan ben jij mijn moeder, Ingrid...
ANNA En wij? Wat zullen wij zijn?
HANNAH Luister...
Fade in: bombardementen.
JULIA De Russen! Ze komen!
Allen: freeze. Fade out: licht. Fade out: bombardementen.
EERSTE SCENE
Fade in: licht.
Trompetten en tromgeroffel, als bij een circusnummer.
Hannah komt op, maakt een zwierige buiging. Ze geeft een teken en de trompetten zwijgen. We horen nu alleen nog het roffelen van de trom, dat iets sinisters krijgt, als bij een executie.
HANNAH Op de avond van zijn dood rijdt Hanussen een hele tijd doelloos rond. Ten slotte stopt hij voor een kroeg in de nabijheid van Unter den Linden.
Ze geeft een teken. Het roffelen van de trommen stopt abrupt. Getuige A. verschijnt.
HANNAH Getuigen hebben hem daar opgemerkt. Nietwaar meneer A.?
GETUIGE A Hij probeerde zich in een donker hoekje te verschuilen, het is waar.
Getuige B. verschijnt. Hij rookt een sigaar en pukt dikke rookwolken uit, waarmee hij een rookgordijn legt rond Hannah.
HANNAH Maar de dikke blauwe rookwolken van sigaren en sigaretten konden hem niet onzichtbaar maken, nietwaar mijnheer B.?
GETUIGE B Niet voor de spiedende blikken van de twee mannen, het is waar.
HANNAH De twee mannen die hem heel die tijd hadden gevolgd.
De twee SA'ers komen op. Ze dragen een stoel tussen hen in. Ze richten zich tot Hannah.
SA 1 Meneer Hanussen...
SA 2 Wilt u zo goed zijn met ons mee te rijden, meneer Hanussen?
GETUIGE B Ze hebben zijn antwoord niet eens afgewacht.
De twee SA'ers nemen Hannah ieder bij een elleboog en doen haar neerzitten op de stoel.
GETUIGE B Ze namen hem ieder bij een elleboog en troonden hem mee naar buiten, de frisse nachtlucht in.
GETUIGE A Langs de stoep stond een zwarte wagen geparkeerd.
GETUIGE B De motor draaide.
GETUIGE A Ze stapten in.
De twee SA'ers nemen de stoel op en dragen Hannah zo over het podium.
GETUIGE A De twee mannen die Hanussen tussen zich in hadden genomen, zagen er heel onopvallend uit...
GETUIGE B ... in het Duitsland van toen.
GETUIGE A ... in hun zwarte wagen.
GETUIGE B (tot getuige A.) Ik durf het niet te zweren.
GETUIGE A (tot getuige B) Ik evenmin.
GETUIGE B Maar het zou best kunnen zijn dat ze een uniform droegen.
GETUIGE A Het uniform van Hitlers knokploegen.
HANNAH (tot de SA'ers) Waar brengt u me heen?
De twee SA'ers blijven staan.
SA 1 Hoe weet ze wat hij ons vroeg?
SA 2 Ze weet het niet. Ze stelt het zich zo voor.
SA 1 Hoe dan ook, wij antwoorden niet, hé?
SA 2 Wij antwoorden nooit op een vraag.
Ze 'rijden' met Hannah verder.
GETUIGE B Vanaf dit ogenblik kunnen we alleen nog raden wat Hanussen precies overkwam.
GETUIGE A Waarschijnlijk reden ze snel en behendig door de nachtelijke straten van Berlijn.
GETUIGE B De stad die aan de voeten van Hanussen had gelegen.
GETUIGE A Hij moet begrepen hebben dat hij deze straten, die hij zo goed kende, nu voor het laatst zag.
GETUIGE B In die zwarte wagen nam hij afscheid van Berlijn.
HANNAH Dag Kurfürstendamm, waar de mensen in de zomer tot een stuk in de nacht blijven eten, drinken en praten. Dag drukke en gezellige Potzdammerplatz...
GETUIGE A Ze verlieten de brede lanen, kozen een zijstraat en daarna steeds smallere wegen. Toen sloegen ze een pad in dat naar een dennebos leidde.
GETUIGE B Hier kwamen ze slechts traag vooruit.
GETUIGE A Op een open plek stopten ze.
SA 2 Uitstappen!
De twee SA'ers laten Hannah op de grond vallen.
Black out.
Als het licht weer aangestoken wordt, ligt Hanussen in net dezelfde positie als Hannah zoëven op de grond. Hannah staat aan de rand van de scène en kijkt toe.
GETUIGE B Zijn adem vormde ijle witte wolkjes in de nachtlucht.
GETUIGE A Daar stond Hanussen nu.
GETUIGE B In smoking.
GETUIGE A Met zijn hoge hoed op het hoofd.
GETUIGE B De bleke halve maan gaf weinig licht en stond zo laag aan de hemel, dat ze door de bomen haast niet te zien was.
SA 1 Ga verder!
Hanussen richt zich op, kijkt naar Hannah, dan naar de SA'ers, keert hen de rug toe en loopt door, weg van Hannah.
GETUIGE A Terwijl Hanussen hen de rug toe keerde en het bos in liep, moet het gebeurd zijn.
De twee SA'ers trekken hun pistolen en richten op de rug van Hanussen.
GETUIGE B De knokploegen van Adolf Hitler hebben Hanussen vermoord.
HANNAH Erik Jan Hanussen, mijn beroemde vader...
Licht fade out terwijl de twee SA'ers schieten.
TWEEDE SCENE
Licht fade in.
Op het podium staat een kist, die het midden houdt tussen een doodskist en een kist waarin dames worden opgeborgen die daarna door een illusionist doormidden worden gezaagd. Om de kist zit een enorme bruine strik.
Hannah en haar moeder zitten op een stoel aan weerszijden van de kist. De moeder zit te nagelbijten.
HANNAH De avond van de tiende maart 1933...
MOEDER Binnen een kwartier moet hij optreden... En hij is er nog altijd niet...
Getuigen A. en B. stormen het podium op.
GETUIGE A (tot de moeder) Ik heb zonet een telefoontje gekregen van bij u thuis! Uw man schijnt een zenuwinzinking gekregen te hebben. Hij kan vanavond niet optreden. Wilt u dat aan het publiek gaan vertellen?
MOEDER Maar... Wat is er dan precies gebeurd? Waar is hij?
GETUIGE A Geen vragen, alstublieft! Ik weet het ook niet. Hij is een half uur geleden vertrokken, niemand weet waarheen.
Getuige B. opent de strik. Hij doet een paar stappen terug en buigt eerbiedig het hoofd, als bij een lijkkist. De kist begint nu langzaam maar zeker als vanzelf open te gaan. In de kist ligt het lijk van Hanussen opgebaard.
Wanneer ook getuige A. de groet heeft gebracht, gaan beide getuigen af.
HANNAH Veertien dagen later wordt het lichaam van mijn vader gevonden in een klein dennebosje even buiten de stad. Hij werd getroffen door drie kogels.
MOEDER Vader heeft schulden gemaakt, Hannah. Alles wat we hebben is voor de schuldeisers.
HANNAH Ons huis aan de Lietzenburgerstrasse?
MOEDER Voor de aasgieren.
HANNAH Ons jacht? Onze auto's...?
MOEDER Ze duiken op van alle kanten.
HANNAH Maar van vaders moordenaars ontbreekt ieder spoor!
Getuige A. springt op het podium, een krant in de handen.
GETUIGE A Hier zie! In vette koppen op de eerste pagina! Zijn schuldeisers hebben hem vermoord!
Getuige B. verschijnt aan de andere kant van het podium, een krant in de handen.
GETUIGE B Maar hier staat dat er nog een dure ring om zijn vinger zat!
MOEDER Wat moeten we nu geloven?
GETUIGE B In zijn portefeuille stak nog heel wat geld! Er kan dus geen sprake zijn van roofmoord!
MOEDER Van wat dan wel?
GETUIGE B Van politieke moord! Voor de communisten was Erik Jan Hanussen een gevaarlijke handlanger van Adolf Hitler! Het zijn de communisten die hem in een hinderlaag hebben gelokt en vermoord!
HANNAH (springt op) Het is niet waar! Jullie journalisten zijn net zo bang voor de bruinhemden van Hitler als wij! Jullie moéten dat schrijven! (wendt zich tot haar moeder) Wij weten wel beter, hé?
Getuige B. gaat af.
MOEDER Nu ze vader vermoord hebben, zijn ook wij niet veilig meer. Misschien geloven de nazi's dat ook jij en ik op de hoogte zijn van hun vuile zaakjes.
Fade in: treurmuziek.
GETUIGE A (tot moeder) Hitler wil een staatsbegrafenis voor uw man.
MOEDER Dan vluchten we dààrna.
GETUIGE A Een militaire kapel moet treurmuziek spelen voor een rouwende menigte. Er moeten vrienden en bekenden zijn, bewonderaars en bewonderaarsters.
De twee SA'ers draperen een hakenkruisvlag over het lijk van Hanussen.
HANNAH Haal die vlag weg!
MOEDER Ssst!
HANNAH Ik wil ze niet zien!
MOEDER Laat er, in je herinneringen, dan geen vlag zijn, Hannah...
SA 1 De Führer die alle Duitsers een nieuw Duitsland wil geven, zal het woord voeren aan zijn graf!
SA 2 Want Erik Jan Hanussen was één van die mensen, die hem hebben geholpen het nieuwe Duitsland tot stand te brengen!
Treurmuziek gaat over in militaire marsmuziek. Uit de kist begint nu langzaam maar zeker Hanussen te verrijzen, maar Hannah en de moeder zien het niet, want zij hebben zich afgekeerd.
HANNAH Moeder en ik probeerden dit nieuwe Duitsland te ontvluchten... Maar we werden gesnapt... Ik slaagde erin te ontsnappen en dook onder... Moeder verdween in een concentratiekamp...
MOEDER Zal de waarheid over het leven en de dood van mijn man ooit gekend worden? Was Erik Jan Hanussen een wondermens of een oplichter?
HANNAH Mijn vader was geen van beide.
MOEDER Was Erik Jan Hanussen een nazi of een communist?
HANNAH Mijn vader was een goochelaar. Hij was voor het variété. Voor de verscheidenheid. Daarmee is alles gezegd.
Fade out: licht en muziek.
DERDE SCENE
Fade in: licht.
Drie stoelen en een tafel suggereren een huiskamer. Het gezin Hanussen - vader, moeder, dochter - zit aan tafel.
HANNAH (tot publiek, als terzijde) Hij kan vertellen, mijn vader... Bij valavond...
Het licht dimt.
HANNAH ... als het een beetje stormt...
Fade in: storm.
HANNAH ... en als de wind onheilspellend rond het huis giert...
Hanussen zet een kaars op tafel en steekt ze aan.
HANUSSEN Als kind raakte ik gefascineerd, werkelijk ge-fàs-ci-neerd door een film... Van Cecil B. De Mille... Over keizer Nero... En over de brand van Rome...
HANNAH Kijk naar zijn ogen...
HANUSSEN Drie keer kort na elkaar ging ik die film bekijken. 'Wat Nero kan, kan ik ook!' dacht ik. En samen met enkele andere kwajongens stal ik een paar blikken petroleum en verf. (hij speelt nu voor wat hij vertelt, kaars in de hand, schilderend) We schilderden het woord 'Rome' op de muren van een bouwvallige schuur en staken ze in brand. Met een viool onder de arm klom ik op een ladder.
HANNAH Luister naar zijn stem.
HANUSSEN (klimt op tafel, kaars in de hand) Net zoals keizer Nero een harp had bespeeld terwijl Rome brandde, speelde ik viool terwijl de vlammen aan het droge hout van de schuur likten...
MOEDER Je zult wel een flink pak slaag gekregen hebben? Zo'n schuur in brand zetten...
HANUSSEN (daalt af) Het was maar een kwajongensstreek! En het was mij heus niet dààrom te doen...
HANNAH Waarom dan wel, papa?
HANUSSEN Ik spéélde... een rol... Enkele ogenblikken wàs ik keizer Nero en zag ik geen schuur, maar de hele stad Rome branden.
Fade out: storm.
HANNAH (terzijde) Mijn vader... de geboren toneelspeler.
HANUSSEN Niemand hoeft te weten dat mijn echte naam Herschel Steinschneider is. Ooit gehoord van een beroemd artiest die luistert naar de naam Herschel Steinschneider, Hannah?
HANNAH Nee... Maar ik had wel graag mijn grootouders gekend.
HANUSSEN Je grootvader was een joods koopman. Maar niemand hoeft dat te weten.
MOEDER Ik ben joods.
HANUSSEN Maar niemand hoeft dat te weten. Bij het variété speelt afkomst geen rol. Toen ik zestien werd, zat ik al bij het circus. Als leeuwentemmer!
Fade in: circusmuziek. Spot op Hanussen die met een imaginair zweepje in de hand een imaginaire leeuw bezweert - en dit vooral doet met zijn starende ogen.
HANNAH (tot publiek) Soms vraag ik me af wat hij verzint en wat echt gebeurd is. Maar als hij vertelt, heeft dat geen belang meer.
HANUSSEN Ik ben niet bang!
HANNAH Zijn gebaren doen je de rest van de wereld vergeten. Hij dwingt je te geloven in zijn verhalen. Zo lang ze duren.
HANUSSEN Ik vertrouw op mijn demonische blik!
MOEDER (tot publiek) Als hij je strak aankijkt, is het alsof zijn ogen van kleur veranderen...
HANNAH Ze hypnotiseren je...
MOEDER Die duistere, die gloeiende ogen...
Hanussen fixeert nu het publiek.
HANUSSEN Koest maar, schatjes... Koest maar... Braaf hoor... Ja... Brààf...! Want vergeet het niet, hé... Vergeet het niet, schatjes... Als jullie brutaal zijn, zal ik nog brutaler zijn!
HANNAH Tegen mij is hij altijd zeer lief. Ik heb nooit een pak slaag van hem gekregen, zelfs niet als ik het verdiende.
Fade out: circusmuziek en spot.
HANUSSEN (tot Hannah) Ik zocht een baantje als operazanger bij een rondreizend gezelschap, zag een flink stuk van de wereld, werd zanger in een Weens café. Daar leerde ik een man kennen die beweerde dat hij gedachten kon lezen. Een heuse telepaat! Hij gebruikte er niet eens een truuk voor, beweerde hij!... Ooit zou ik dat ook kunnen...
HANNAH (tot publiek) Als hij iets écht graag wil, dan slaagt hij daar ook in, mijn vader...
HANUSSEN In Berlijn werd ik kelner in café Nachtasiel. Ik moest de gasten onbeschoft behandelen. Dat was de allernieuwste sensatie in de stad. Het kostte me weinig moeite. Op populaire deuntjes verzon ik beledigende versjes op de gasten die binnenkwamen.
Fade in: cabaret-muziek.
Hanussen neuriet op de muziek:
U hebt wat van een serpent, mevrouw
uit het Oude Testament.
Dat zie je zo, daar is niks aan, meneer,
uw vader was een baviaan.
Stokken en stenen, geacht publiek,
breken je benen.
Maar met een simpel woord, geacht publiek,
pleeg je de perfecte moord!
Fade out: muziek.
HANUSSEN Ze waren verrukt!
De getuigen A. en B. delen in de zaal allerlei voorwerpen uit aan de toeschouwers: met zand gevulde handschoenen, augurken met spelden erin, natte sponzen...
Een klok begint twaalf maal te galmen, het licht dimt.
HANNAH Klokslag middernacht gaat hij hen voor naar een stikdonkere kamer, waar hij hen allerlei voorwerpen aanreikt. Met zand gevulde handschoenen, augurken met spelden in, natte sponzen en zo... Met een akelige stem vertelt hij daarbij de gruwelijkste dingen. (giechelt) Hij deed het zo goed dat hij er zélf misselijk van werd!
HANUSSEN (met akelige stem, hypnotisch - terwijl hij alleen nog zichtbaar blijft in een spot) Sluit de ogen, juffrouw... En ook jij, jongeman... Sluit je ogen en voel wat je in de handen wordt gestopt... Het kadaver van een rat, juffrouw... Niet meer of minder dan het rottende kadaver van een rat... Ogen dicht, jongeheer! Ogen dicht!... Voel je de stugge staart, juffrouw? Voel je de zachte pels, de mieren en de maden die in de holle oogkassen wriemelen? Steek je vinger maar in de oogkas, jongeheer... Ja, doe maar... Doe maar... Voel je de mieren en de maden wriemelen? Voel je de blinkende botten door het rottende vlees? Ruik je de kadaverstank, juffrouw?... De haren van de vieze vette rat in je poezelige handjes... de heren van de vieze vette dode rat... zijn groen beschimmeld en er zitten vliegen op het half weggevreten vlees... Een spoor van etter loopt over dat melaatse vlees waarin witte wormen nestelen en een geelachtig pus druipt tussen de zwarte tanden vandaan, op je poezelige handjes, lieve juffrouw... En de mieren en de maden worden uitgespuwd door de kauwende kaken van het... ding... en gaan nu over je poezelige handjes wriemelen, juffrouw, over je poezelige handjes en over je blanke armen en...
MOEDER Stop!
Het wordt weer licht.
Fade in: cabaret-muziek van rond de eeuwwisseling.
MOEDER Ik kan er niet tegen.
HANUSSEN Maar...
MOEDER Vertel liever over de goocheltruuks die je daar ook leerde.
Hanussen haalt de schouders op en neemt zijn hoge hoed.
Spot op Hanussen, die eieren uit zijn hoge hoed tovert, op het ritme van de muziek.
HANUSSEN (zich omdraaiend, tot de moeder) Nu goed? (tovert verder) Op een avond... (vindt niks in zijn hoed) ... ging mijn truuk de mist in.
GETUIGE B (vanuit de zaal) Ahoe! Ahoe!
HANUSSEN (tot publiek) Ik zie jullie wel glunderen... Glunderen van genoegen omdat ik er niks van terecht breng... Omdat mijn nummer de mist ingaat... Maar wacht... Wacht maar... Let maar op... Kijk maar...
Hij graait nogmaals in de hoed, maar wanneer hij opnieuw niks te voorschijn haalt, doet hij alsof hij wél een ei tussen duim en wijsvinger heeft. En hij haalt nog een onzichtbaar ei uit de hoed, en nog één, en nog één. Nu begint hij te jongleren met de onzichtbare eieren, op het ritme van de muziek. Hij laat ze stuiteren op de grond, steekt ze in zijn mond, vangt ze bij zijn oorschelp weer op, laat ze balanceren op de toppen van zijn tenen, enzovoort. Hij doet het zo écht en zo snél dat je vergeet dat hij goochelt met lucht. De muziek bereikt nu ook een climax: hij laat de onzichtbare eieren weer verdwijnen in zijn hoed, buigt zwierig en neemt het applaus van getuige A. en B. in de zaal in ontvangst.
HANUSSEN Dank u wel! U was een fantastisch publiek!
Fade out: licht en muziek.
VIERDE SCENE
Fade in: licht en oorlogsgeluiden W.O.I, schreeuwende soldaten.
Spot op Hanussen, die verschanst zit achter een tafel die op haar kant is gezet, punthelm op het hoofd, geweer in de hand.
HANUSSEN Een paar dagen na die prachtige goocheltruuk van daarnet breekt de Eerste Wereldoorlog uit.
Hij zoekt dekking voor een fluitende granaat; na een geweldige ontploffing komt hij voorzichtig weer te voorschijn.
HANUSSEN Hier word ik écht niet goed van!
Salvo van een machinegeweer. Hanussen stort schokkend neer, alsof hij over zijn hele lichaam door de kogels werd getroffen, verliest daarbij zijn helm en geweer. Hij blijft een hele tijd roerloos liggen - net dood -, richt zich dan op.
HANUSSEN Een beetje overdreven, ik geef het toe... Maar hoe dan ook, tijdens één van de eerste gevechten aan het Russische front raak ik ernstig gewond...
Hij begint zijn hele lichaam te onderzoeken.
HANUSSEN Enfin, loop ik een schampschot op.
Hij omklemt zijn linkerbovenarm.
Moeder komt op, in het uniform van een verpleegster, als jong meisje. Ze legt een kussen op de grond.
Oorlogsgeluiden fade out.
Moeder legt de tafel met het tafelblad op de grond, zodat die nu dienst kan doen als brancard. Ze legt Hanussen tussen de poten van de tafel, met zijn hoofd op het kussen, en verzorgt hem liefdevol. Hij doet weer aan overacting en lijdt zo te zien verschrikkelijke pijnen.
HANUSSEN (als met zijn laatste krachten) In het veldhospitaal... probeer ik de dag... van mijn genezing... zo lang mogelijk... uit te stellen... om niet opnieuw te moeten... vechten... Niet dat ik een lafaard ben... maar ik heb wel een gloeiende hekel... aan geweld... en een held... ben ik... evenmin... (kijkt de moeder diep in de ogen) Bovendien... zijn er ook nog... die lieve verpleegsters!
MOEDER (onder invloed van zijn hypnotische ogen) Met die vreemde ogen van jou... kun je iedereen kalmeren... Ook de andere patiënten... Die hypnotische ogen van jou... trekken de aandacht... van iedereen...
Hanussen richt de blik elders en lijkt nu een officier aan te trekken.
MOEDER Ze trekken de aandacht... van iedereen... en dus ook... van die hoge officier... Hij is vroeger... impresario geweest... weet je...?
OFFICIER Als wij na de oorlog samen eens een carrière in de showwereld begonnen? Jij hebt er het talent voor en ik heb de relaties!
HANUSSEN Prima idee!
OFFICIER In afwachting kunnen we hier achter het front alvast allerlei telepatische experimenten organiseren. Voor soldaten die gewond zijn, of met verlof.
HANUSSEN Schitterend idee!
Hij springt kwiek op.
MOEDER Dat ging zo:
De officier blinddoekt Hanussen.
Fade in: cabaretmuziek.
HANUSSEN Kan ik de assistentie krijgen van een willekeurig iemand in de zaal, alstublieft?
GETUIGE B (in de zaal) Ja hoor! Neem mij maar!
HANUSSEN Bedankt, meneer...?
GETUIGE B Zeg maar meneer B.
HANUSSEN Bedankt, meneer B.! Wilt u nu zo goed zijn ergens in de zaal een voorwerp te verstoppen?
GETUIGE B Natuurlijk!
Hij neemt zijn hoed af en verstopt die na enig zoeken onder de stoel van een toeschouwer.
HANUSSEN Bent u klaar?
GETUIGE B Ja hoor!
HANUSSEN Dan vind ik dit voorwerp nu... voor ù... geblinddoekt... terug!
Hanussen loopt voorzichtig, met uitgestrekte handen, de zaal in, tastend, zoekend, nog steeds geblinddoekt.
De officier, die alles heeft gezien, kucht éénmaal - precies wanneer Hanussen ter hoogte van de rij is waar de hoed werd verstopt.
MOEDER Eenmaal kuchen betekent: 'Ga naar rechts!'
Hanussen gaat naar rechts.
De officier kucht tweemaal wanneer Hanussen de persoon voorbij is gegaan, onder wiens stoel de hoed werd verborgen.
MOEDER Tweemaal kuchen: 'Naar links!'
Hanussen draait zich naar links. Op het moment dat hij vlak voor de persoon staat onder wiens stoel de hoed werd verborgen, snuit de officier zijn neus.
MOEDER Neus snuiten: 'Rechts voor jou!'
Hanussen bukt zich, neemt de verstopte hoed onder de stoel vandaan, richt zich op en rukt triomfantelijk de blinddoek af.
HANUSSEN Was deze hoed het voorwerp dat u hier, op deze plaats, voor mij hebt verstopt, meneer B.?
GETUIGE B Ja hoor! Bravo! Bravo! (applaudiseert)
Hanussen buigt, de muziek gaat naar een climax en deint dan uit. Hanussen springt terug op het podium.
HANUSSEN (tot de officier) We moeten het nummer nog wat beter afwerken... Ik heb een assistente nodig...
OFFICIER Dat verpleegstertje in het veldhospitaal... Ze wil graag actrice worden...
HANUSSEN (tot de moeder) Wil jij mijn assistente worden?
MOEDER O ja! Graag... Erg graag!
HANUSSEN (neemt de moeder bij de hand) Dan zal de Helderziende vanaf nu geleid worden door Stemmen uit de Wereld der Geesten, die spreken door jouw mond...
MOEDER (sluit de ogen - als in trance) Links... Rechts... Vooruit... Achteruit...
HANUSSEN (tot de moeder) Jammer genoeg zie je er een beetje te gezond uit voor een meisje dat in contact staat met de Wereld der Geesten. Ogenblikje...
Hanussen snelt naar de rand van het podium, verdwijnt en keert terug met een emmer. Hij begint haar gezicht vol witte kalk te smeren, doet een paar passen terug en bewondert zijn 'kunstwerk'.
HANUSSEN Prachtig! Net een echte Doodsbleke Verschijning van Gene Zijde!
Hannah komt even om het doek kijken en wijst naar haar moeder.
HANNAH Een paar jaar later wordt dit meisje mijn moeder.
De moeder schrijft waardig als een Doodsbleke Verschijning van Gene Zijde af, samen met de officier.
Vanuit de zaal komt Getuige A. aangelopen. Hij springt op het podium.
GETUIGE A Als je nog méér succes wil hebben, Herschel, dan moet je ook je naam veranderen.
HANUSSEN Mijn naam veranderen? Waarom? Wat is er mis met mijn naam?
GETUIGE A Zeg nou zelf... Steinschneider... Dat klinkt toch niet! Nee, je moet een artiestennaam kiezen die tot de verbeelding spreekt! Wat dacht je van... Erik Jan Hanussen?
HANUSSEN Erik Jan Hanussen? En wie mag dat wel wezen?
GETUIGE A Eén of andere Deense baron... Maar dat doet er niet toe! Vanaf nu bén jij Erik Jan Hanussen!
Licht uit. Spot op Hanussen. Hij gaat op de leuning van een stoel zitten, als op een barkruk, en vertelt aan het publiek.
HANUSSEN Ik herinner mij nog mijn eerste optreden als Erik Jan Hanussen... In de hofloge zaten aartshertog Leopold Salvator, zijn gemalin en de opperbevelhebber van het leger.
Spot op de aartshertog, zijn gemalin en de opperbevelhebber van het leger, die op een bankje plaatsnemen als in een soort loge.
HANUSSEN Ik was bang dat ze me opnieuw naar de loopgraven zouden sturen, als mijn optreden mislukte. Nu hadden mijn liefje en ik echter een nieuwe truuk ingestudeerd, die telepatische post heette...
Spot op de Witte Verschijning - de moeder - die naast Hanussen opdoemt.
Fade in: mysterieuze cabaretmuziek.
HANUSSEN Iemand in de zaal schrijft de naam van een andere aanwezige op een kaartje, dat in een gesloten enveloppe gestopt wordt. De Grote Helderziende - ik dus - neemt de eerste persoon bij de hand. Deze 'afzender' moet zich concentreren op de 'bestemmeling', wiens naam op het kaartje staat. De Grote Helderziende - ik dus - leidt de 'afzender' naar de 'bestemmeling' en overhandigt hem de enveloppe. Terwijl ik langzaam door de zaal stap, concentreer ik mij op de hand van de afzender die in mijn hand ligt, op zijn houding, op zijn oogopslag. Een lichte druk van de vingers, het ontwijken van een blik... kleine tekens die de Grote Helderziende - mij dus - onfeilbaar naar de bestemmeling leiden.
MOEDER En dan is er nog de Bleke Verschijning van Gene Zijde - ik dus -, die zo staat opgesteld dat zij de reacties van de zaal kan bestuderen en de Grote Helderziende tekens kan geven... (schraapt de keel)
HANUSSEN Die avond...
HERTOGIN Lakei!
GETUIGE B (off) Jawel majesteit!
HERTOGIN Hier komen!
GETUIGE B (off) Jawel majesteit!
Getuige B. rent naar de loge van de aartshertogin. Goed zichtbaar en met theatrale gebaren stopt de aartshertogin een kaartje in een omslag, die ze zorgvuldig sluit.
HERTOGIN Breng dit kaartje in deze verzegelde omslag naar de Grote Helderziende!
GETUIGE B Jawel majesteit!
HERTOGIN Hij zal de boodschap lezen die op het kaartje staat en de omslag overhandigen aan een toeschouwer aan wie Hare Keizerlijke en Koninklijke Hoogheid - ik dus - nù begint te denken!
GETUIGE B Jawel majesteit!
De getuige B. rent met de omslag naar Hanussen.
HANUSSEN (als een terzijde tot het publiek) Zo wordt m'n truuk helemaal in de war gestuurd! Paniek! Zou ik die lakei zeggen dat de aartshertogin maar uit haar loge moet komen en dat ik haar dan bij de hand zal nemen? Nee, dat durf ik toch niet goed...
Getuige B. geeft Hanussen de omslag. Hanussen richt zich met de omslag in de handen tot de aartshertogin.
HANUSSEN Mag ik Uwe Keizerlijke en Koninklijke Hoogheid - u dus - verzoeken zo stérk mogelijk te denken aan de persoon aan wie ik deze brief moet bezorgen?
HERTOGIN (geconcentreerd denkend) Ik doe mijn best! Ik doe mijn best!
Hanussen kijkt, omslag in de handen, de aartshertogin strak aan, loopt dan het podium af, de zaal in. Hij wordt gevolgd door een spot. Terwijl hij daar loopt, blijft hij naar de hofloge kijken. De moeder kijkt ook naar de hofloge en merkt dat de aartshertog en de opperbevelhebber van het leger in een geanimeerde conversatie gewikkeld zijn. Blijkbaar verkneukelen de aartshertog en de opperbevelhebber zich ergens in. De aartshertogin is nog steeds geconcentreerd.
De moeder begint zacht en vreemd te neuriën. De muziek gaat naar een climax. Hanussen heeft het midden van de zaal bereikt, luistert naar het neuriën van de moeder, kijkt naar haar, blijft staan.
HANUSSEN Mijn intuïtie vertelt mij dat ik niet in de zaal moet zoeken.
Hij loopt naar de hofloge, blijft voor het drietal in de hofloge staan, eerst voor de aartshertogin, dan voor de aartshertog, ten slotte voor de opperbevelhebber. Op dat ogenblik schraapt de moeder nadrukkelijk de keel. Hanussen geeft de brief aan de opperbevelhebber.
HANUSSEN Heer Opperbevelhebber van het Leger! Ik moet u deze brief overhandigen namens de aartshertogin!
De opperbevelhebber neemt de omslag aan, scheurt hem open, leest het kaartje dat erin zit.
BEVELHEB Het klopt! Aan de Opperbevelhebber van het Leger, staat er op het kaartje! Aan mij dus!
De aartshertogin springt op en begint in de handen te klappen, gevolgd door de opperbevelhebber en de aartshertog. Getuigen A. en B. klappen mee. De muziek gaat naar een nieuwe climax. Hanussen buigt.
HERTOGIN Vanaf dit ogenblik kent heel Wenen u, mijnheer Erik Jan Hanussen!
HERTOG Hoort! De hele stad juicht u toe!
BEVELHEB De kranten zullen vol staan over Erik Jan Hanussen, de grote helderziende!
Licht en muziek fade out.
